خاورمیانه در مونترال

اعظم خاتم

شهر مونترال کانادا در روزهای دوم تا پنجم نوامبر میزبان کنفرانس سالانهٔ انجمن مطالعات خاورمیانه (مِسا) بود. این کنفرانس بیش از ۱۸۰۰ سخنران از حوزه علوم اجتماعی و انسانی را گرد آورد تا دربارهٔ موضوعات تاریخی و اجتماعی این منطقه گفتگو کنند. اما سایهٔ جنگ در غزه و اندوه و نگرانی دربارهٔ ابعاد گستردهٔ خشونت علیه غیرنظامیان در آن بر کنفرانس سایه انداخته بود. نشست‌هایی که قرار بود بعدازظهر شنبه ۴ نوامبر برگزار شوند تعطیل شدند تا اعضای انجمن بتوانند به تظاهراتِ همبستگی با مردم غزه بپیوندند و جشن سالانهٔ آن هم به برنامهٔ سخنرانی و پرسش و پاسخ درباره این جنگ بدل شد!

علاوه بر این‌ها، ریاست انجمن و کمیتهٔ آزادی آکادمیک مِسا در حمایت از امنیت شغلی و آزادی آکادمیک سه استادِ دانشگاه پنسیلوانیا که به اتهام ابراز حمایت از غزه مورد تهدید و تعرض قرار گرفته بودند نامه‌ای را خطاب به مسئولان این دانشگاه نوشتند تا نشانه‌ای از تلاش انجمن در حفاظت از دانشگاه به‌عنوان فضای اندیشه انتقادی و آزاد باشد.

یکی از فرصت‌های این کنفرانس نمایشگاه کتاب آن است. امسال بیش از ۶۰ ناشر شامل مهمترین ناشران دانشگاهی و غیردانشگاهی امریکای شمالی در حوزهٔ خاورمیانه و چند دانشگاه منطقه از جمله انتشارات دانشگاه امریکایی قاهره، دانشگاه اسکندریه، و دانشگاه نورت‌وسترن قطر در کنفرانس شرکت داشتند و کتاب‌های تازه‌شان را با تخفیف ویژه عرضه کردند.

انجمن همچنین اخیراً آکادمی جهانی مسا را راه اندازی کرده تا به همکاری تحقیقاتی و مبادلهٔ دانش بین محققان مستقر در خاورمیانه و افریقای شمالی و همتایان آنها در خارج از منطقه کمک کند. از دستاوردهای این گروه گفتگو با محققان منطقه در بارهٔ تحقیقات آنها است تا ضمن معرفی و تأکید بر اهمیت کار آنها، دسترسی به مخاطبان را تسهیل کنند و به خوانندگان نگاهی عمیق‌تر نسبت به آخرین تحقیقات در هر حوزه خاص ارائه کنند.

انجمن ایران‌پژوهی هم که در کنفرانس حضور داشت در روز اول نشستی برای ارائهٔ گزارش و بحث پیرامون فعالیت‌های سال گذشته خود برگزار کرد. در این جلسه دکتر فیروزه کاشانی ثابت، ریاست این انجمن، دربارهٔ فعالیت‌های سال گذشته و همچنین سمپوزیوم آنلاین آن در ماه اکتبر امسال و برنامهٔ کنفرانس دوسالانهٔ انجمن که در ۲۰۲۴ در مکزیکو سیتی برگزار می‌شود توضیح داد. کمیتهٔ تقدیر از همکاران هم از هوشنگ شهابی بابت مشارکت مؤثرش در طول سالیان در توسعهٔ دانش ایرانشناسی تقدیر کرد و انتشارات دانشگاه کمبریج که ناشر مجلهٔ انجمن، مطالعات ایران، است هم گزارشی  دربارهٔ وضعیت این مجله داد.

اما موضوع نشست‌های کنفرانس مِسا مثل سال‌های گذشته بسیار گسترده و متنوع بود. البته محورهایی چون جنبش‌های اجتماعی، مطالعات جنسیت، نظامیگری و جنگ در منطقه، تولید دانش، مهاجرت، تاریخ معاصر، ادبیات عرب، و بازنمایی نژادی و فرهنگی اعراب در غرب در میان باقیِ موضوعات جای ویژه‌ای داشتند.

شاید حدود نیمی از پنل‌ها به نوعی از جغرافیاهای معینی در منطقه حرف می‌زدند و از این منظر محققان ترکیه فعال‌تر از همه بودند. آنها که در مجموع ۳۵ پنل و میزگرد را برگزار کردند فرصت داشتند ده‌ها موضوع در حوزهٔ تاریخ ، مناسبات سیاسی، و جامعهٔ ترکیهٔ امروز را مورد بحث قرار دهند و مخاطب بیشتری بیابند. اما اگر دربارهٔ کشوری مثل عراق یا مراکش کنجکاوی داشتید فقط در یک پنل فرصت آشنایی با مسائلشان را پیدا می‌کردید. محققان مصری و مصرشناس هم حضور فعالی در کنفرانس داشتند. آنها دربارهٔ اقتدارگرایی رژیم ژنرال سی‌سی، تاریخ معاصر، و وضعیت جوانان این کشور بحث کردند. پنل‌های متعددی  به مسائل عمومی خاورمیانه می پرداخت، مساذلی چون مهاجرات، جنگ سرد و ژئوپلتیک،  جنگ و انقلاب در خاورمیانه،  اسلامگرایی، وضعیت زنان، و وضعیت دانشگاهها و آزادی آکادمیک در خاورمیانه و درباره خاورمیانه.

تا جایی که می‌دانم از ایران کسی در کنفرانس حضور نداشت و همهٔ شانزده پنلی را که دربارهٔ مسائل ایران و دنیای فارسی‌زبان برگزار شد محققان دانشگاه‌های بیرون از کشور تدارک کرده بودند. در میان این پنل‌ها موضوع جنبش زن، زندگی، آزادی، روابط ایران و کشورهای منطقه، و تاریخ ایران مدرن جای مهمی داشتند. من در میزگردی که دربارهٔ وضعیت دانشگاه‌ها و آزادی آکادمیک در ایران برگزار شد مجلهٔ مرور ایرانشناسی در جهان را معرفی کردم و با بحثی پیرامون اهداف این نشریه در معرفی آثار علوم اجتماعی نشریافته در ایران و در جهان حاضران را با آن آشنا کردم.

این انجمن که ناشر مجلهٔ بین‌المللی مطالعات خاورمیانه (International Journal of Middle East Studies) است سه جایزهٔ کتاب سالانه دارد که شامل جایزهٔ کتاب آلبرت حورانی است که به بهترین کتاب تاریخی‌ای که در سنت آلبرت حورانی نوشته شده تعلق می‌گیرد؛ جایزهٔ کتاب نیکی کدی که به بهترین کتاب در حوزهٔ دین، انقلاب، و/یا جامعه داده می‌شود؛ و جایزهٔ کتاب فاطمه مرنیسی که به بهترین اثر در زمینه مطالعات جنسیت، گرایش‌های جنسی، و تجربهٔ زیستهٔ زنان تعلق می‌گیرد. انجمن مِسا علاوه بر اینها جایزه کتاب راجر اوون را که به بهترین اثر در زمینه اقتصاد، تاریخ اقتصادی، و اقتصاد سیاسی اعطا می‌شود مدیریت می‌کند. ایرانیانی که در سال‌های اخیر جایزهٔ کتاب این انجمن را دریافت کرده‌اند اینهایند:

• کاترین بابائیان جایزهٔ فاطمه مرنیسی را برای کتاب The City as Anthology: Eroticism and Urbanity in Early Modern Isfahan در ۲۰۲۲ دریافت کرد.
• نیلوفر حائری همین جایزه را برای کتاب Say What Your Longing Heart Desires: Women, Prayer, and Poetry in Iran nv در ۲۰۲۱ دریافت کرد.
• مازیار غیابی هم جایزهٔ نیکی کدی را در ۲۰۲۰ برای کتابش Drugs Politics: Managing Disorder in the Islamic Republic of Iran دریافت کرد.