مردانه‌ترین دولت: جنسیت، سیاست، و دین در عربستان سعودی  (©پس‌زمینه)

ISSN 2818-9434

زنان در عربستان سعودی اغلب قربانیان دین و جامعه‌ای مردسالار و تبعیض‌آمیز توصیف می‌شوند. کتاب مضاوی الرشید فراتر از این نگاه متعارف به نیروهای تاریخی، سیاسی، و دینی‌ای می‌پردازد که در وضعیت زنان عربستانی نقش داشته‌اند. این کتاب نشان می‌دهد که چطور زنان ذیل ناسیونالیسم دینی دولت در واقع گروگان پروژه‌های سیاسی متناقضی شده‌اند که از یک سو خواستار تقوای زنانه و از سوی دیگر مشوق مدرنیته‌اند. این کتاب با تکیه بر اسناد دولتی، منابع رسانه‌ای، و مصاحبه با زنان عربستانی تلاقی بین جنسیت، دین، و سیاست را بررسی می‌کند تا این تضادها را در کنار تلاش‌هایی توضیح دهد که به‌رغم این محدودیت‌ها برای تحقق برابری در این جامعه در جریان است.

مضاوی الرشید در کتاب مردانه‌ترین دولت: جنسیت، سیاست، و مذهب در عربستان سعودی، به شرایط پس از ۱۱ سپتامبر می‌پردازد؛ دوره‌ای که مسئلهٔ زن در عربستان سعودی به‌دلیل فشارهای داخلی و خارجی به دغدغه‌ای جهانی بدل شده است.^[1] از نظر آکادمیک، این اثر در کل به ادبیات و مباحث موجود دربارهٔ ناسیونالیسم دینی و مطالعات جنسیت و، به‌طور خاص، به زندگی و هویت زنان عربستانی مربوط است و از این لحاظ که از چارچوب ناسیونالیسم دینی برای بررسی جنسیت در عربستان بهره گرفته اثری است بی‌مانند.

الرشید در فصل‌های آغازین کتاب استدلال می‌کند که با تکیه بر نقش سنت، فرهنگ، و دین نمی‌توان توضیحی بسنده برای نابرابری زن و مرد در عربستان به‌دست داد و در این خصوص بیشتر لازم است به تأثیر متقابل و درهم‌تنیدگی جنسیت و نیروهای تاریخی، سیاسی، و دینی پرداخته شود. در این زمینه، به‌ویژه به بررسی تحول‌ وهابیت از نوعی جنبش احیای دینی به جنبشی متکی بر ناسیونالیسم دینی می‌پردازد و معتقد است این جنبش همان نقشی را در عربستان ایفا کرده که ناسیونالیسم عربیِ سکولار در مصر. از نظر الرشید، در پروژه‌های ناسیونالیستیِ سکولار و نیز دینی از زنان به‌‌منزلهٔ نماد سیاسی بهره‌برداری می‌شود.

کتاب مردانه‌ترین دولت در قالب پژوهشی تاریخی تحول ناسیونالیسم دینی را در عربستان و محوریت زنان را در آن پی می‌گیرد تا اهمیتش را در زمان حاضر دریابد. در فصل‌های آغازین کتاب، الرشید نشان می‌دهد که چطور در نتیجهٔ بهره‌برداریِ ناسیونالیستی و دینیِ دولت سعودی از زنان، آنها امروزه به نمادهایی در پروژه‌های سیاسی و همچنین نماد این پروژه‌ها تبدیل شده‌اند– پروژه‌هایی که از سویی قصد دارند زنان عربستانی را متّقی‌تر کنند و از سوی دیگر می‌کوشند مدرن بودن آنها را نشان دهند. این امر نشان‌دهندهٔ تلاش دولت سعودی است در جهت اتخاذ مدرنیته با حفظ اصالت اسلامی.

در این روند، هم زنان لیبرال هم زنان اسلامگرا برای حفظ مصالح خود به این دولت اقتدارگرا تکیه کرده‌اند. در حالی که زنان لیبرال از دولت انتظار احقاق حقوق و حمایت بیشتر دارند، زنان اسلامگرا که موقعیت کنونی زنان را در راستای مصالح خود می‌بینند از دولت انتظار دارند وضع موجود را حفظ کند. الرشید در فصل‌های ۷ و ۸ مواضع زنان لیبرال را با تحلیل آثار ادبی رمان‌نویسان زن عربستانی و مواضع زنان اسلامگرا را با تحلیل پیام‌های فعالان و واعظان زنی که ملتزم به دین‌اند، یا همان ملتزمان، نشان می‌دهد.

الرشید در این مسیر تحلیل تاریخی را با تحلیل انسان‌شناسانه ترکیب می‌کند. بررسی و تحلیل انسان‌شناسانه و نه ادبیِ او از چندین رمان از زنان عربستانی نشان می‌دهد چگونه این رمان‌نویسان از طریق واقعیت‌های خیالینی که در رمان‌هایشان خلق کرده‌اند کوشیده‌اند فضا را پس بگیرند و خلاف جهتِ وضعیت موجودشان در جامعه حرکت کنند. تحلیل او از زنان واعظ و فعال موسوم به ملتزم که بدیل پیام زنان لیبرال را دارند نشان می‌دهد که این زنان با تأکید بر باورها و ارزش‌های دینی فضا ایجاد می‌کنند و از مصالح خود در جامعه‌ای مردسالار دفاع می‌کنند. در واقع، هر دو گروه به چالش‌های مدرنیته پاسخ می‌دهند.

استدلال‌های کتاب متکی‌اند بر طیف گسترده‌ای از منابع– از آثار آکادمیک گرفته تا رمان، مصاحبه، متون روزنامه‌ای، اسناد دولتی، و منابع آنلاین شامل فیسبوک، یوتیوب، و توییتر. سبک نوشتار فشرده و درعین‌حال قابل‌فهم الرشید در کتاب همراه است با استدلال‌هایی روشن و سازمان‌یافته. با ساختار روشنی که کتاب دارد، خواننده هم می‌تواند آن را کامل بخواند هم بدون اینکه سیر و برآیند استدلال نویسنده را از دست بدهد، صرفاُ برخی فصل‌های آن را مطالعه کند. نمایهٔ بسیار خوب کتاب هم برای خواننده مفید است.

با همهٔ اینها، به‌رغم اینکه الرشید از برچسب‌‌ها با دقت استفاده می‌کند، یکی از کاستی‌های کتاب این است که صرفاً بر زنان اسلامگرا و لیبرال متمرکز شده و بنابراین تنوع و پیچیدگی‌ای را که چه‌بسا در زنان سعودی باید اندکی بیشتر از اینها باشد نادیده گرفته است. همچنین، با اینکه یکی از منابع الرشید مصاحبه‌های فراوانش با زنان عربستانی است، صدای آنها چندان در سراسر کار او بازتاب نیافته است. علاوه بر این، الرشید وسیعاً بر مفهوم مدرنیته تکیه می‌کند بدون اینکه کندوکاوی در معانی و کاربردهای متکثر آن در آثار آکادمیک بکند.

مردانه‌ترین دولت کتابی دلنشین و باکیفیت است که علاوه بر دانشگاهیان و دانشجویانی که دربارهٔ عربستان سعودی کار می‌کنند، می‌تواند به‌کارِ پژوهشگران مطالعات زنان، مطالعات ادبی، تأثیرات متقابل جنسیت و ملت، و در کل مطالعات خاورمیانه هم بیاید. ازاین‌رو، شایسته است خوانندگان بسیاری پیدا کند.

پانوشت‌ها

1. 1. این متن ترجمه‌ای است از:van Geel, Annemarie. 2014. “A Most Masculine State: Gender, Politics, and Religion in Saudi Arabia by Madawi al-Rasheed.” Journal of Middle East Women’s Studies 10 (3): 131–33. doi:10.2979/jmiddeastwomstud.10.3.131.

       ↑